Koncepcja duszy i umysłu w świetle neurobiologii

Włodzisław Duch

Katedra Informatyki Stosowanej,
Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Grudziądzka 5, 87-100 Toruń

e-mail: duch@fizyka.umk.pl

WWW: https://www.fizyka.umk.pl/~duch

Kawa na ławę Historia pojęć "ducha" i "duszy" Tomizm i koncepcje filozoficzne Dusza i neurobiologia Umysł i świadomość Nieświadomość Co z tego wynika?

Czemu warto się tym zająć?
Historia rozwoju i sposobu rozumienia koncepcji umysłu, duszy i ducha jest interesująca.
Debata Dawkins-Pinker, luty 1999: "Is science killing the soul?" Słuchało 2300 osób.
Konferencja "Neuroscience and the Human Spirit".
Polscy sataniści zabili dwie osoby ... wyniki wiary w substancjalność duszy.

Pojęcia dusza i ducha są nadal podstawą myślenia o człowieku.
Np.: "Czy przeszczep głowy może uszkodzić duszę?" (Świat Nauki, 12/99)
Na tym polu teologia jest w bezpośrednim konflikcie z nauką.
Badania nad mózgiem pozwalają im nadać jedynie metaforyczny sens.
Myślenie o umyśle w kategoriach tych pojęć prowadzi do wielkiego zamieszania.

Fizyka Arystotelesa okazała się błędna.
Pojęcia entelechii, flogistonu, impetu okazały się niewłaściwe.
Życie dało się wytłumaczyć bez i wbrew witalistom.
Medycyna starożytnych okazała się całkiem błędna.
Koncepcje ducha i duszy - równie błędne.
Każde skomplikowane zagadnienie ma proste wyjaśnienie i jest ono błędne ...

Odrzucenie przeszłości i co w zamian? Prawda!
Konieczność post-kartezjańskich refleksji nad naturą ludzką.
Celem kognitywistyki jest zrozumienie związków umysł-mózg-zachowanie-środowisko.
Nie sądzę, by zaszkodziło to religiom niefundamentalistycznym.

Abidharma - psychologia buddyjska, oparta na analizie stanów umysłu, bez duszy!
Psychologia buddyjska jest "asocjanistyczna".
Dialog króla Milindy z buddyjskim mędrcem Nagaseną (-100 rok), wyjaśniający powstawanie skłonności:

"Kiedy pada deszcz, dokąd płynie woda?"

"Będzie płynąć po pochyłościach gruntu."

"A gdyby deszcz spadł ponownie, dokąd by płynęła woda?"

"Płynęłaby w tym samym kierunku, co pierwsza woda".

Wielorakie znaczenie słowa "dusza" i "duch".

"Dusza" (gr. psyche, łac. anima): esencja czegoś, ożywiająca zasada, tchnienie ożywiające; "dusza towarzystwa", martwe, dobre, bratnie, rozdarte, wielkie, rogate ... dusze.
Słownik frazeologiczny: 57 sposobów użycia słowa "dusza".

"Duch": czasu (Zeitgeist), epoki, narodu, postępu, wolności, demokracji, prawdy .... oddać ducha (umrzeć), duch może w kogoś wstąpić (gdy wraca mu przytomność) lub się w kimś kołatać.
41 sposobów użycia słowa "duch".
Przydatne metafory.

J. niemiecki Geist = umysł, duch, Seele = dusza.
J. angielski "spirit" = "duch", "spirytus".
Łacińskie "spiritus, spirare" - początkowo "oddech", później "duch".
Oddech świadczył o obecności ducha - idea z Sumeru, z niej grecka "pneuma", uniwersalna siła życiowa.

Skąd się wzięły dusze i duchy?

• Trudności w zrozumieniu przyczyn ruchu.
• Odróżnienie organizmów żywych i martwych.
• Odróżnienie jawy od snu.
• Potrzeba narracyjnego modelu świata.

Najstarsze wierzenia: animizm, szamanizm

Dusza animuje martwe ciało, obiekty.
Dusza wędruje we śnie, w tańcu rytualnym czy w transie.
Chorego trzeba związać sznurami by nie uciekła od niego dusza (Sumatra).
Wiara w wędrówkę dusz była powszechna.
Wiara w obecność duchów przodków i ich wpływ na żyjących jest bardzo silna.
Np. w plemieniu Manus (Mikronezja) zmarła głowa rodziny kontroluje życie codzienne karząc i nagradzając swoich bliskich.

Mezopotamia i wierzenia Egipskie

Cywilizacja i najstarsze systemy filozoficzne Mezopotamii, Egiptu, Grecji, Izraela: człowiek jest psychofizyczną całością, nie ma pojęcia duszy, po śmierci cienie nie posiadające własnej osobowości.
Koncepcja przyczynowości była nieznana w Mezopotamii - przyczynami zjawisk były boskie zachcianki.

Społeczeństwo egipskie: zmarli, bogowie i ludzie.
Egipska Księga Zmarłych (ponad 4000 lat) - człowiek złożony z 10 elementów:

• Khat - ciało fizyczne, po śmierci mogło zmienić się w ciało duchowe (sahu) i zamieszkać wśród bogów.
• Ka - sobowtór, wymagający po śmierci jedzenia, picia i przyjemności.
• Ka - mogła zamieszkać w posągu człowieka, cieszyć się życiem wśród bogów.
• Ba - pierwowzór duszy, nieśmiertelne ale nie mogło istnieć bez ciała (na obrazach - sokół z ludzką głową).
• Serce- źródło życia i bytu, zniszczenie serca to niszczenia zarówno ka jak i ba.
• Mózg - organ produkujący śluz, usuwany w czasie mumifikacji.
• Khaibit - cień człowieka mógł się od niego odłączyć.
• Khu - pierwiastek duchowym, aura otaczająca ciało, żyjąca po śmierci w niebie z innymi khu.
• Sekhem - siła życiowa khu.
• Ren - imię, przebywające w niebie.

Późniejsze wierzenia to uproszczenia modelu Egipskiego.

Filozofia grecka

Homer (-VIII wiek): dusza cieniem ciała, niezdolnym do normalnego istnienia.
Anaksagoras, Demokryt - dusza to rodzaj siły ożywiającej naturę.
Tales: psyche - siła przyciągająca magnesu.
Heraklit: dusza to ogień; Anaksymander - eter.
Panpsychizm, dusza przenikająca świat.

Pitagorejczycy: dusza świata jest harmonią, proporcją u podstaw muzyki sfer.
Dusze indywidualne częścią uniwersalnej duszy świata.

Platon: nieśmiertelna dusza czystej formy, prosta, poruszająca się.
Dwie substancje duszy świata: tauton - uniwersalna prawda i porządek, thateron - świat zmysłów.
Trzy dusze indywidualne: racjonalna w głowie, uczuciowa w piersi i wegetatywna w brzuchu.
Ciało jest więzieniem racjonalnej duszy.

Arystoteles, De anima: dusza to zbiór funkcji umysłowych i behawioralnych.
Dusza to zasada organizacji żywej istoty, forma nadająca celową jedność substancjonalną.
Entelchia: źródło i początek ruchu wewnętrznego, wyrazu życia.
Dusza (entelchia): roślin - reprodukcja i odżywianie, zwierząt - postrzeganie i poruszanie, człowieka - racjonalna.
Dusza racjonalna ma aktywny intelekt odpowiadający Platońskiej duszy.

Stoicy: dusza jest oddechem przenikającym ciało, z materii eterycznej.
Epikurejczycy: dusza z atomów subtelnych, uchodząc z ciała ulega rozproszeniu.
Lukrecjusz: dusza biologiczna - anima - i dusza subtelna w sercu - animus - centrum emocji i zdolności poznawczych.

Arystoteles: ruch wymaga poruszyciela działającego na obiekt siłą - jest nim duch.
Duchy odpowiedzialne za ruch Słońca, Księżyca, planet, wiatru ...
J. Kepler - planety popychają anioły.
G. Bruno - gwiazdy mają istotę duchową, czyli duszę.

Problem scholastyków, dyskutowany do końca XVIII wieku:
Niematerialny umysł nie może działać na materialne ciało!
Subtelna "materii ducha", coś rozrzedzonego, pośredniego między materią a umysłem.
Erazm, Kartezjusz, nawet Darwin - zjawiska fizjologiczne z powodu "duchów witalnych", naturalnych, zwierzęcych, czy magnetycznych.

Filozofia żydowska

Sadyceusze - materialiści.
Faryzeusze - transmigracja dusz i istnienie przed narodzinami.
Rabini: nephesh, dusza zwierzęcej, nuah, etyczna zasada, i neshamah, inteligencja duchowa.
Filon z Aleksandrii: dusza jest w krwi, duchowa esencja to pneuma.

Św. Paweł: pneuma to nadprzyrodzony duch w sercu człowieka.
Doktryna Trychotomii: ciało (soma), dusza (psyche) i duch (pneuma) - superdusza nabywana przez chrzest. Poglądy te potępiono.
Doktryny gnostyczne: bardziej skomplikowany schemat.

Biblia i Ojcowie Kościoła.

Biblia 4 razy wspomina o duszach (heb. nephesh) potrafiących się poruszać zwierząt.
Tchnienie - "oddech" (heb. ruach) - ożywia Adama, stającego się "żywą duszą".
Śmierć to utrata ducha, a nie duszy.
Stary Testament: oddychanie symbolem życia.
Metaforycznie: głod, pragnienie, zadowolenie duszy.
Rozwój koncepcji duszy w chrześcijaństwie - pod wpływem myśli greckiej.

Ojciec Kościoła Tertullian, "O naturze duszy" (ok. 200 roku)
Dusza "nie może być niczym innym jak substancją cielesną", skoro cierpi w Hadesie.
Dusza ma charakter prosty, jest jednorodna.
Duch nie może być różny od duszy, której funkcją jest ożywianie ciała, oddychanie.
Nie można sobie wyobrazić człowieka pozbawionego ducha lecz nie duszy lub odwrotnie.
Umysł (gr. nous) - aparat poznawczy, kontrolujący ciało, funkcja duszy.
Dusze powstały z jednej, pierwotnej, dziedziczone są od rodziców.

Już w III w. argumenty przeciwko materialnej duszy.
Św. Grzegorz Thaumaturgus (III w.): dusza porusza materię, na którą nie działają siły.
Dusza daje ciału życie, czyli ruch. Działa wszędzie, w całym ciele, jest substancją prostą.
Odwaga i prawość to cechy duszy, nie mają fizycznych własności, więc dusza jest bezcielesna, niepodzielna, prosta, nieśmiertelna.
Dusza jest rozumna, posiada intelekt, dzięki czemu stworzyła sztuki.

Święty Augustyn (354-430): dusza jest niematerialna.
Hebrajski termin ruach: oddech, duch lub inspiracja.
Inteligencja lub umysł (nous) jest Boską emanacją, psyche jest emanacją nous a materia emanacją psyche.
Dusza wyżej od ciała, więc to ciało znajduje się w duszy!

Ojcowie Kościoła i scholastycy (np. Duns Szkot): anioły to istoty duchowe, złożone z subtelnej materii - jakże inaczej mogłyby jeść "chleb anielski"?

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), najważniejszy scholastyk.
Neotomizm, od końca XIX wieku silny nurt w filozofii chrześcijańskiej.
Suma Teologiczna - bliska koncepcji Arystotelesa.
Dusza to "akt pierwszy ciała uorganizowanego, zdolnego do wykonywania czynności życiowych", zasada jestestw ożywionych umożliwiająca im wykonywanie funkcji życiowych.
Ruchy, np. wzrost roślin i ruchy zwierząt, to przejaw działania duszy.

Dusza wegetatywna: cielesne funkcje, rozmnażanie, wzrost i odżywianie - obecnie metabolizm, homeostaza.

Dusza zmysłowa: odpowiada za poznanie zmysłowe, dotyk, smak, węch, słuch i wzrok, oddziałujący na odległość w niematerialny, duchowy sposób.
Zmysł wspólny - rozsądek, common sense, oraz pamięć i osąd zmysłowy.
Intelekt bierny zwierząt i ludzi - obecnie głównie f. układu limbicznego mózgu i pamięci.
Charakterystyczna forma bycia człowiekiem, zachowania typowe dla gatunku: kora stara i podkorowe struktury mózgu. Hipostazą procesów rozwojowych, genetyki, biochemicznego środowiska płodowego i wpływu środowiska na kształtowanie się mózgu.

Dusza rozumna, posiadająca intelekt - tylko u człowieka, intelekt czynny. Obecnie kora mózgu, płaty czołowe, planowanie, wola, mowa odpowiadają za te funkcje.
Trzy dusze: jak trzy obszary mózgu wg. McLeana: pień mózgu, układ limbiczny, kora.
Freud: umysł złożony z id, ego i superego.
Id, prymitywna natura gadów, pień i podwzgórze.
Ego, emocje i struktura osobowości.
Superego - świadomość społeczna, moralność, odpowiedzialność, kora mózgu.

Umysł (łac. mens, gr. nous) - to, co czyni z człowieka istotę rozumną.
Dzisiaj: umysł racjonalny, wyższe czynności psychiczne i percepcja, bez regulacji funkcji wegetatywnych.

Wpływ Platona - hierarchia bytów, minerały, rośliny, zwierzęta, ludzie. Rośnie złożoność funkcji i substancji.
U Św. Tomasza odwrotnie: dusza ludzka najniżej, najbardziej złożona, aniołowie są czystymi inteligencjami, poruszają sfery niebieskie, niezmienna Jednia to byt bezwzględnie prosty.

Rozwój duszy: od wegetatywnej duszy embrionu, przez zmysłowa duszę dziecka, do racjonalnej duszy człowieka dorosłego.
Teolodzy to odrzucili, psychologia rozwojowa potwierdziła!

Problem: albo dusza abstrakcyjna i egzystencjalnie nieinteresującą, albo funkcja mózgu i metaforyczna.
Zasada organizacji nie odnosi się do emocji, wrażeń, skojarzeń, poczucia tożsamości.
Władze duszy są funkcjami mózgu! Co pozostaje duszy?
Dusza teologów nie jest egzystencjalnie interesująca.
Dusze św. Tomasza mają się tak do umysłu jak fizyka Arystotelesa do obecnej.
Scholastycy: dusza planet i gwiazd.

Pojęcia ducha i duszy w myśli filozoficznej

Duch: tożsamy z duszą nie związaną z ciałem, zwłaszcza racjonalną i wolicjonalną.
Do końca XVIII wieku: duchy zwierząt, duchy witalne, duchy magnetyzmu (Mesmer).

Hegel: filozoficzna koncepcja ducha.
Trzy postacie bytu: idea (teza), przyroda (antyteza) i duch (synteza) - logika, filozofia przyrody i filozofia ducha.
Trzy postacie ducha: subiektywna, obiektywna i absolutna, w sztuce, religii i filozofii.
Prace Hegla były mętne, wyciągnięto z nich skrajnie przeciwstawne wnioski.
William James: Heglowski sposób myślenia jest wynikiem zatrucia tlenkiem azotu.

Psychologia - psyche (dusza) + logos (porządek), "logika duszy".
Psycholodzy (np. Wilhelm Wundt) początkowo używali pojęcia duszy jako aktu, działania, a nie substancji, pod wpływem filozofii aktualizmu Giovanni Gentile i innych.
W psychologii "duchowy" oznacza wyższe czynności umysłowe, wykraczające poza percepcję zmysłową i reakcje emocjonalne, np. rozumienie etyki, moralności czy sztuki.
Koncepcja niemieckich filozofów XX w, Ernsta Troeltscha, Eduarda Sprangera i innych.

Świat kultury istnieje obiektywnie, idee, obiekty duchowe, poznawalne za pomocą psychiki.
Światem duchowym zajmują się nauki humanistyczne, światem umysłu psychologia a światem materialnym nauki przyrodnicze.
"Świat ducha nie jest światem rzeczywistości, lecz światem możliwości (Santayana).
Świat ducha to konstrukcja umysłu, a nie obiektywnie istniejącą rzeczywistość.

Fenomenolodzy pisali o "siłach duszy" wypływających z rdzenia naszego "ja".
"Własności duszy (osoby) zarówno generalne, jak ściśle indywidualne, wyznaczone są w konieczny sposób przez treść i sposób dokonania się odpowiednich przeżyć świadomych" (R. Ingarden).
Strumień świadomości, Ja, dusza i osoba człowieka stanowią jedną całość, "monadę" Leibniza.
Dusza jest w fenomenologii metaforą dla procesów zachodzących w mózgu.

Problem psychofizyczny, relacja duszy/umysłu do ciała - spuścizna scholastyki.
Okazjonalizm Melabranche'a: całkowita odrębność zdarzeń fizycznych i zdarzeń mentalnych: konieczny paralelizm, ciągła interwencja boskiej opatrzności.
Monady i odwieczna harmonia Leibniza - synchronizacja zdarzeń.
Interakcjonizm: umysł poprzez ducha działa na ciało, duch jest substancją pośrednią z materią słabo oddziałującą.
Kartezjusz: duch działa na mózg przez szyszynkę wypełnioną materią eteryczną.

Dusza jako substancja: koncepcja niepotrzebna i bezpłodna.
Problemy neuropsychologiczne i choroby psychiczne, "choroby duszy", są chorobami mózgu.

Substancjalna dusza - koncepcja niebezpieczna, prowadzi do wielu problemów.
Kiedy powstaje dusza? W momencie zapłodnienia? pierwszego oddechu? chrztu?
Chrzest niemowląt wprowadzono by zapobiegać dzieciobójstwu.
Troska o duszę doprowadziła do inkwizycji, sekt fundamentalistycznych.

Dusza substancjalna znika razem z obszarem naszej niewiedzy.
Dusza metaforyczna zostaje.

Brak egzystencjalnych relacji niematerialnej duszy do naszego poczucia tożsamości.
Zdolność do odczuć implikuje zmiany. Dusza nie może mieć subiektywnych wrażeń i odczuć.
Oddziaływanie bytów materialnych i niematerialnych jest nierozwiązanym problem neoscholastyki.
Kilka tysięcy lat rozważań - brak najmniejszego postępu.

Z anglojęzycznej literatury naukowej odniesienia do duszy znikły na początku XX w.
W j. niemieckim "stan duchowy" (seelische zustand) to stan kognitywno-afektywny umysłu.

Umysł - czy jest to lepsza koncepcja niż dusza?
Anaksagoras (-500, -428) odróżnił umysł od materii.
Przed nim Tales i inni - monistyczne poglądy, jedna lub kilka prostych substancji.
Nous, rodzaj subtelnej materii, "najsubtelniejszej ze wszystkich rzeczy", zasadą porządkującą wszystkie rzeczy, pobudzającą je do ruchu i kontrolującą ten ruch.
Psyche Platona - tłumaczone jako umysł lub dusza, pojęcia te nie były jasno rozgraniczone.
W filozofii chrześcijańskiej umysł pojawia się rzadko.

Nowsze prądy filozoficzne przypuszczały ataki na pojęcie umysłu.
Eliminatywny materializm - odniesienia do umysłu należy usunąć, gdyż są one nienaukowe i nie odpowiada im żaden fizyczne zjawisko.
Redukcyjni materialiści - pojęcia mentalne mają sens, ale dadzą się zredukować do zjawisk czysto materialnych.
Logiczny behawioryzm - wszystkie pojęcia mentalistyczne są synonimami zachowań i ruchów ciała. Ból jest synonimem reakcji i dyspozycji do reakcji typu organizmu jak jęki lub skurcze.
Behawioryzm metodologiczny - koncepcja umysłu ma sens, ale należy się ograniczyć do badania zachowania.
Teoria identyczności stanów centralnych - zjawiska psychiczne są tożsame ze stanami neurofizjologicznymi. Pojęcia psychologiczne i neurofizjologiczne są w istocie synonimami.
Gilbert Ryle - umysłu pomyłką kategorialną.
Hilary Putnam - nie istnieją wewnętrzne reprezentacje.

Świadomość - trudna do zdefiniowania.
John Locke: świadomość to "percepcja tego, co dzieje się we własnym umyśle".
Neurobiologia: strumień świadomości = zawartość pamięci roboczej.
Świadomość rozumiana była jako substancja umysłowa, zdolność organizmu do odczuwania wrażeń i działań wolicjonalnych, stan przeciwny do nieświadomego stanu komy lub narkozy, ciągły strumień lub pole danych zmysłowych, relacja, stosunek umysłu do zjawisk zewnętrznych.
Pionierzy psychologii w XIX w. (Wilhelm Wundt, Oswald Külpe, Edward Titchener, William James) - badania świadomości za pomocą introspekcji.
Introspekcja zamiast być nieomylna, doprowadziła do kryzysu i w efekcie behawioryzmu.
Naukowe badania - dopiero w ostatniej dekadzie XX w. Metoda kontrastowa: kiedy i dlaczego wrażenia stają się świadome?

Świadomość i próg świadomości w abidharmie: manodvara, czyli "drzwi umysłu".
Tylko nieliczne procesy docierając do naszej świadomości.
Dogłębna analiza stanów świadomości dzięki nauce introspekcji.

Korzenie nieświadomości: próba naukowego zrozumienia duszy i ducha.
Franz Mesmer, 1767, praca dr - wpływ ciał niebieskich na pneumę wypełniającą ludzkie ciało.
Siły magnetyczne pokrewne grawitacyjnym? Trzeba zbadać wpływ magnesów na pneumę.
Zamiast magnesów - nakładanie rąk nad ciała pacjentów.
Układ nerwowy przenika "magnetyzm animalny"!

Nakładanie rąk - obecnie "bioenergoterapia", powodowało "magnetyczne" wpływy.
Magnetyzm animalny - przełom w medycynie.
Komisja Paryskiej Akademii Nauk (1785) zbadała sprawę.
Franklin - fluid elektryczny, Lavoiser fluid cieplny; wola kurczy mięśnie dzięki wibracji pneumy w nerwach.
Efekt magnetyczny znika jeśli pacjent nie widzi działań terapeuty!
Wpływ wyobraźni, efekt placebo.
200 lat poźniej podobny eksperyment z bioenergoterapeutami - nie ma biopola!

John Elliotson, University College, Londyn, 1836, seans magnetyzera, barona Dupoteta.
Siostry Okey, znane z "mówienia językami" (glosolalia) i inne osoby cierpiące na napadową histerię wpadały w transy magnetyczne.
Elliotson: nowa siła natury, "porównywalna jeśli idzie o znaczenie i moc do maszyny parowej".

James Braid, Manchester: kilka minut skupionego wpatrywania się może wywołać zmęczenie oczu i "nerwowy sen".
Trans hipnotyczny (=sen nerwowy) bez magnetyzmu!
Braid - leczenie wszelkich dolegliwości transem, uzasadnie dla idei frenologów.
Fizjolodzy poszukujący wolnego ducha w mózgu wykorzystali odkrycie Braida.

Odruchy bezwarunkowe, autonomiczne, na poziomie rdzenia kręgowego.
Odruchy poza świadomością, nie wymagają mózgu.
Wyższe czynności umysłowe, działania świadome - procesy mózgowe.
Co jest pomiędzy tymi skrajnościami?

Marshal Hall, neurolog - czynności mózgu implikują świadomość.
Odczuwanie bez świadomości? Sprzeczność terminologiczna.
Motywacje religijne, chęć przeciwstawienia się mechanicystom.
Gdzie jest granica świadome - nieświadome? Trzymać automatyzmy z dala od mózgu!

Thomas Huxley, "Zwierzęta są automatami" (1874).
Wola nie jest przyczyną a jedynie sygnałem wykonania pewnych czynności mózgowych.
Te czynności są bezpośrednią przyczyną działania i odczucia nazywanego wolą.
Gwizdek to sygnał uruchomienia maszyny parowej, a nie przyczyna.
Poczucie zrozumienia - sygnał zakończenia analizy zdania.

Leibniz: "nieświadome idee", "niejasne przedstawienia", pozaświadome funkcje umysłu.
William Hamilton: postrzeżenie, idea, wyobrażenie implikuje świadomość, ale wiedza złożona z nieznanych i niepoznawalnych elementów.
Istnienie tych elementów rozpoznajemy pośrednio, przez ich wpływ na świadome stany umysłu.
Świadomość to nie cały umysł, istnieją inne "tryby" jego działania.
John Stuart Mill: przy szybkich seriach pobudzeń nerwów wrażenia świadome mogą w ogóle nie powstać.

Automatyczne działania nie wymagają świadomych decyzji.
Czynności manualne, percepcja po wyuczeniu staje się automatyczna.
Pamięć często niezależna od woli, przypomnienia spontaniczne.
"Nieświadoma cerebracja" - Benjamin Carpenter, Londyn.
"Odruchowe czynności mózgu" - Thomas Laycock, Edynburg.
Jak ocalić siedzibę ducha?

Odruchowe czynności mózgu pokazał Elliotson, Braid - hipnoza ujawnia automatyzmy w czystej postaci.
Argument ewolucyjny: zwoje czaszkowe są kontynuacją rdzenia kręgowego.
Złożoność czynności wykonywanych przy niewielkim zaangażowaniu świadomości.
Wola i świadome "ja" wydaje polecenie automatycznemu "ja" - odruchy mózgowe.
Hipnoza: świadomość i wola ulegają zawieszeniu, pozostaje automatyczne "ja".
Kontrola przez wolę - dowód na istnienie siły duchowej.

Nieświadome działania mózgu aktywnie wpływają na postać wrażeń świadomych, percepcji, pamięci i zachowania.
Świadome działania i procesy poznawcze zawdzięczają sprawność istnieniu nieświadomych procesów mózgowych.
Psychoanaliza Freuda - nieświadome elementy psychiki mają (zwykle negatywny) wpływ na zachowanie.
Uświadomienie może mieć terapeutyczny wpływ na pacjentów.
Nieświadomość - filtr informacji dostępnej świadomości, tłumienie i cenzurowanie myśli.
Teoria Freuda: układ limbiczny? prawa półkula?
W. Wund: psychologia zajmować się może tylko świadomością.
Behawioryści odrzucili świadomość razem z procesami nieświadomymi.
Jedynie teorie psychodynamiczne rozwijały koncepcję nieświadomości do połowy XX wieku.
Nieświadomość stała się w nauce podejrzana.
Pierwotne rozumienie było poprawne ale zostało stłumione! Dlaczego?

Trudno się oderwać od bagażu przeszłości.
Donald Hebb (Podręcznik psychologii, Warszawa 1969).
Hipoteza robocza w psychologii - dusza nie istnieje.
Jednak odrzucenie duszy to "założenie robocze, które może okazać się błędne, i dlatego początkujący badacz nie musi i nie powinien w nie wierzyć", gdyż " ... psychologia nigdy nie może dogmatycznie zakładać prawdziwości swoich założeń dotyczących natury psychiki".
Monizm czy dualizm? " ...po obu stronach stoją ludzie o najwybitniejszych umysłach (większość z nich prawdopodobnie wierzy w istnienie duszy)".

Nadal próby ratowania starego obrazu świata: duch nad materią, np. kwantowa świadomość.
Próby te skończą się niepowodzeniem.
Czas potraktować wyniki badań nad mózgiem poważnie.
Locke, Huxley, Hamilton, Mill, mieli rację.
Umysł jest tym, co robi mózg, świadomość to proces poznawczy.
Jak wykorzystać zrozumienie biologicznych uwarunkowań rozwoju umysłu?
Jak "kultywować umysł" w tej sytuacji?
Wspaniałe perspektywy kognitywistyki.